Bài chòi là bộ môn nghệ thuật dân gian độc đáo ở Khánh Hòa nói riêng và các tỉnh miền Trung nói chung. Tuy nhiên, để việc bảo tồn di sản văn hóa đó theo đúng bài bản, quy chuẩn rất cần sự tham gia của đội ngũ nghệ sĩ chuyên nghiệp để hạn chế tình trạng mỗi nơi một phách.
Giữ gìn di sản dân gian
Sau gần 4 năm nghệ thuật bài chòi dân gian được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại, ngành Văn hóa và các địa phương trong tỉnh đã thực hiện nhiều hoạt động tích cực nhằm bảo tồn, phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật dân gian này trong đời sống nhân dân.
Qua hai năm thực hiện Đề án Bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể nghệ thuật bài chòi, đã tập huấn, truyền dạy nghệ thuật bài chòi cho 40 người ở các xã, phường; đưa nghệ thuật bài chòi đến với học sinh 15 trường trên địa bàn tỉnh dưới hình thức sân khấu học đường; phục dựng 1 điểm trò chơi dân gian hô hát bài chòi ở thị xã Ninh Hòa; sưu tầm, biên soạn một số tư liệu về bài chòi… Hiện tại, Bảo tàng tỉnh đang thực hiện sưu tầm tài liệu, hiện vật liên quan đến nghệ thuật bài chòi Khánh Hòa. Trung tâm Văn hóa - Điện ảnh tỉnh cũng đã xây dựng kế hoạch đưa bài chòi vào các trường trung học phổ thông (THPT), trung học cơ sở (THCS) tại các địa phương có di sản bài chòi.
Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Bình Định – nguyên Viện trưởng Viện Âm nhạc (thuộc Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam), trong số 9 tỉnh, thành phố có nghệ thuật bài chòi dân gian được UNESCO vinh danh, bộ môn bài chòi ở Khánh Hòa vừa nằm trong mạch chảy chung của bài chòi Trung bộ, nhưng cũng có nhiều nét đặc sắc riêng. Bài chòi ở Khánh Hòa có cơ cấu dàn nhạc, cấu trúc âm nhạc, cách hát, cách diễn xướng riêng. Khánh Hòa cũng là địa phương có nhiều hoạt động tích cực để gìn giữ, phát huy giá trị nghệ thuật bài chòi dân gian. Đây cũng là một trong nhưng địa phương có số lượng các nghệ nhân, những người thực hành nghệ thuật bài chòi nhiều. Bên cạnh đó, ở Khánh Hòa còn có những điều kiện thuận lợi để nghệ thuật bài chòi dân gian tồn tại, phát triển và đạt được những thành tựu trong việc thực hiện công ước bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể nghệ thuật bài chòi dân gian theo yêu cầu của UNESCO.
.JPG)
Cần khuyến khích các nghệ sĩ chuyên nghiệp tham gia vào hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật bài chòi.
Nên giao việc cho các nghệ sĩ
Trong quyết định công nhận nghệ thuật bài chòi là di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại, UNESCO vinh danh hai loại hình chính của bài chòi dân gian đó là: Trò chơi dân gian bài chòi (bài chòi đánh bài) và nghệ thuật diễn xướng bài chòi (bài chòi trải chiếu). Tuy nhiên, ở Khánh Hòa, bên cạnh nghệ thuật trình diễn bài chòi dân gian còn có sân khấu kịch hát bài chòi (bài chòi cách mạng) được xuất hiện từ năm 1974. Bài chòi cách mạng là một loại hình nghệ thuật sân khấu truyền thống tương tự tuồng, chèo, cải lương. Kịch hát bài chòi vẫn sử dụng các làn điệu bài chòi như: Xàng xê, Xuân nữ, Cổ bản, Hồ quảng… để thể hiện các vở diễn có chủ đề, nội dung, cốt truyện, nhân vật. Và những người thể hiện các vở diễn đó được xem là nghệ sĩ, diễn viên sân khấu truyền thống.
Chính sự tồn tại của 2 hình thức nghệ thuật bài chòi như trên nên trong nhiệm vụ bảo tồn, phát huy giá trị di sản bài chòi, vẫn có nhiều người cho đây là câu chuyện của người dân, của cộng đồng mà không nên có sự tham gia của các nghệ sĩ chuyên nghiệp vào. Qua theo dõi một số lớp truyền dạy, tập huấn nghệ thuật bài chòi dân gian do các nghệ nhân đứng lớp, có thể thấy học viên mới chỉ tiếp cận được phần thực hành trình diễn mà thiếu đi phần lý luận về ý nghĩa từng quân bài, cắt nghĩa cách hát, phân tích làn điệu… Vậy nên, có tình trạng nếu lớp do nghệ nhân đến từ Bình Định về dạy thì học viên sẽ hô hát theo cách của bài chòi Bình Định; cùng một câu hô quân bài, nhưng học các nghệ nhân khác nhau thì diễn cũng khác nhau…
Trong một bài viết đăng trên Tạp chí Nha Trang số tháng 7 năm 2021, nhạc sĩ Hình Phước Liên đã cho rằng, có suy nghĩ đối lập nghệ thuật bài chòi dân gian với nghệ thuật sân khấu dân ca kịch bài chòi. Thực tế không phải vậy, yếu tố cốt lõi của ca kịch bài chòi vẫn là những làn điệu bài chòi dân gian. Các nghệ sĩ ca kịch bài chòi là người nắm được cơ bản về cách hô hát của bài chòi dân gian, đồng thời có kỹ năng biểu diễn sân khấu. Xét cho cùng sân khấu dân ca kịch bài chòi cũng kế thừa, phát triển từ nghệ thuật bài chòi dân gian. Nên chăng, chúng ta cần mạnh dạn giao thêm nhiệm vụ bảo tồn, phát huy nghệ thuật bài chòi dân gian cho các nghệ sĩ.
Cùng chung quan điểm trên, NSƯT Trần Nhật Lệ - nguyên Phó Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh cho biết, khi đang công tác bản thân ông không tham gia vào hoạt động truyền dạy, tập huấn nghệ thuật bài chòi dân gian cho người dân nhằm xây dựng phong trào trình diễn bài chòi trong cộng đồng. Điều này do vướng về cơ chế, quan điểm trong việc bảo tồn di sản bài chòi. Nhưng sau khi về nghỉ chế độ, ông mới tham gia vào các lớp tập huấn bài chòi ở TP.Nha Trang.
Vẫn biết dị bản là một yếu tố độc đáo của văn nghệ dân gian, nhưng chúng ta cũng cần hạn chế tình trạng tam sao thất bản trong truyền dạy bài chòi. Và việc đưa các nghệ sĩ vừa có kỹ năng biểu diễn tốt, vừa có thể truyền đạt kiến thức về bộ môn bài chòi dân gian để tạo nên những lớp học viên song toàn cả lý thuyết lẫn thực hành cũng là điều nên được cân nhắc thực hiện.
Bài và ảnh: HỒNG HẢI