Nữ
thần Ponagar là Mẹ xứ sở của người Chăm, có tên gọi đầy đủ là Yang Pô
Inư Nagar. Vốn mang trong mình tâm thức thờ Mẫu, khi người Việt vào sinh
sống ở vùng đất Khánh Hòa (khoảng năm 1653) đã “tiếp biến” tín ngưỡng
này và gọi là Thiên Y A Na Thánh Mẫu. Các truyền thuyết về Thiên Y A Na
Thánh Mẫu đã được ông Phan Thanh Giản, một vị quan Thượng thư bộ Lễ dưới
triều Nguyễn ghi chép, tổng hợp, biên soạn và cho khắc bia dựng vào năm
1856 ở tại di tích Tháp Bà Pônagar. Các vua triều Nguyễn đã ban các sắc
phong cho Thiên Y Thánh Mẫu là Thượng đẳng thần.
Lễ hội diễn ra từ ngày 20 đến 23 tháng 3 Âm lịch hàng năm, gồm những nghi thức chính sau:
- Lễ thay y:
được tiến hành đúng giờ Ngọ ngày 20 tháng 3. Vị chủ tế dâng trầm hương,
nhang, hoa, trái cây và khấn vái. Các thành viên trong đội thay y thực
hiện việc sắp xếp đồ lễ trong dinh và cởi xiêm y, mũ miện để tắm tượng.
Nước dùng để tắm tượng được nấu từ rượu với nước và các cánh hoa có mùi
thơm (5 loại). Sau khi tắm, tượng Mẹ được mặc xiêm y và mũ miện mới do
người dân dâng cúng. Những bộ xiêm y sau khi thay được giặt sạch, rồi
đưa ra trưng bày để du khách và nhân dân chiêm ngưỡng. Nước và khăn dùng
để tắm tượng cho Mẹ xong được người dân xin về để lấy phước hoặc rửa
mặt hay tắm cho trẻ con, hoặc tưới lên ghe thuyền, ... với mong muốn để
trừ tà, trẻ con hay ăn và khỏe mạnh, người bệnh mau lành, những ghe,
thuyền ra khơi gặp nhiều may mắn, ...
- Lễ thả hoa đăng:
diễn ra từ 19 giờ đến 21 giờ ngày 20 tháng 3. Nến và hoa được thả trên
sông để cầu siêu cho các vong linh, với hơn mười ngàn chiếc hoa đăng nhỏ
và năm hoa đăng lớn ...
- Lễ cầu quốc thái dân an:
bắt đầu từ 6 giờ đến 8 giờ ngày 21 tháng 3, do Ban Trị sự Giáo hội Phật
giáo Việt Nam tỉnh Khánh Hòa thực hiện. Đây là đại lễ cầu cho đất nước
thanh bình, phồn vinh, nhân dân an vui, hạnh phúc.
- Lễ cúng Ngọ, cúng thí thực: diễn ra từ 12 giờ đến 12 giờ 30 ngày 21 tháng 3 tại ngôi tháp chính, để dâng Mẫu và bố thí cho các cô hồn …
- Tế lễ cổ truyền: diễn ra từ 4 giờ đến 6 giờ ngày 23 tháng 3, do các cụ hào lão đình Cù Lao dâng lễ theo nghi thức cổ truyền, rất trang nghiêm.
- Lễ Khai Diên, lễ Tôn Vương:
diễn ra từ 6 giờ đến 9 giờ ngày 23 tháng 3. Sân lễ được dựng trước
Mandapa (tiền đình), mặt hướng vào điện thờ Đức Thánh Mẫu. Vật phẩm dâng
cúng gồm có: hương đăng, trầu cau, rượu, vàng bạc, một phong bì đựng
tiền (tiền này không bắt buộc, cúng nhiều ít là do Ban Tổ chức) và một
khay để hai roi chầu. Hát thứ lễ là hát cúng Bà và hát cho thần linh
xem, do các đoàn Hát Bội thực hiện. Trong lúc diễn, yêu cầu diễn viên
phải diễn nghiêm túc và tích tuồng được diễn cũng phải được chọn lựa và
theo dõi gắt gao. Lễ Tôn Vương được cử hành rất trang trọng trước khi
tuồng kết thúc và trở thành một lệ bắt buộc phải có khi hát ở lễ hội
Tháp Bà.
- Lễ Dâng hương tạ Mẫu: diễn ra từ 23 giờ đến 24 giờ ngày 23 tháng 3, để dâng hương đăng lễ tạ Mẫu.
- Múa Bóng và hát Văn:
diễn ra trong suốt các ngày lễ hội. Một mùa lễ hội, trong và ngoài tỉnh
có khoảng hơn 100 lượt đoàn vào tháp dâng lễ Mẫu, sau đó biểu diễn múa
Bóng và hát Văn ở sân khấu trước tháp chính. Trong những ngày diễn ra lễ
hội còn có những buổi biểu diễn các tích tuồng cổ liên quan đến Thiên Y
A Na Thánh Mẫu. Múa Bóng là một hoạt động đặc sắc trong lễ hội Tháp Bà.
Đến nay, Múa Bóng vẫn được người dân Nha Trang duy trì thực hiện trong
các ngày lễ. Theo các cụ hào lão, ngày xưa xóm Bóng là nơi các vũ nữ
Chăm về ở để biểu diễn Múa Bóng tại di tích và Lễ hội Tháp Bà. Tuy
nhiên, ngày nay các đoàn người Chăm về dự lễ hầu như chỉ hành lễ mà ít
tham gia Múa Bóng, còn các đoàn Múa Bóng trong và ngoài tỉnh Khánh Hòa
ít nhiều đã có những sự sáng tạo và ảnh hưởng của Hầu Đồng ở miền Trung
và miền Bắc.
- Hội thi rước nước và bày mâm hoa quả dâng Mẫu: diễn
ra từ 10 giờ đến 15 giờ ngày 23 tháng 3. Hội này dành cho các đoàn về
dự lễ hội tháp Bà. Nước được Ban tổ chức lấy từ chùa Hang về để trong
các vại đặt dưới Mandapa. Các đoàn cử người thi đội chum nước từ Mandapa
rước nước lên tháp để dâng Mẫu. Mâm quả được các đoàn chuẩn bị và thi
đội nào sắp xếp đẹp nhất để dâng Mẫu. Mâm lễ của đoàn nào đẹp nhất được
dâng lên Mẫu ở tháp chính, các mâm còn lại sẽ được dâng ở các tháp khác
trong di tích Tháp Bà Pônagar.
Khu
di tích tháp Bà ở Nha Trang, nơi diễn ra lễ hội Tháp Bà hàng năm, chính
là điểm hội tụ các giá trị truyền thống của qúa trình giao lưu văn hóa
Việt - Chăm trong lịch sử. Mỗi dịp lễ hội là một cơ hội để bà con trở về
với cội nguồn, giáo dục thế hệ trẻ biết sống có đạo lý, góp phần bồi
đắp những truyền thống văn hóa tốt đẹp cho các thế hệ. Lễ hội là biểu
tượng của sự đoàn kết dân tộc, góp phần làm nên các yếu tố cố kết cộng
đồng của các dân tộc Việt Nam trên dải đất miền Trung.
Cùng
với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, đời sống nhân dân ngày
một nâng lên, đã tạo điều kiện cho nhu cầu sáng tạo và thưởng thức văn
hóa ngày càng phong phú. Do đó, lượng người đổ về dự lễ hội ở Tháp Bà
cũng ngày một tăng cao.
(Theo Hồ sơ di sản, tư liệu Cục Di sản văn hóa)